QUYỀN THU THẬP CHỨNG CỨ CỦA LUẬT SƯ TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ – THỰC TRẠNG VÀ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT NHẰM ĐÁP ỨNG YÊU CẦU CẢI CÁCH TƯ PHÁP

Cải cách tư pháp là một trong những nhiệm vụ trọng tâm để xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Trong đó, cải cách tố tụng hình sự có vai trò trung tâm, nhất là việc đảm bảo quyền bào chữa, bảo vệ quyền con người, quyền công dân và tăng cường tính tranh tụng tại phiên tòa – như tinh thần của Nghị quyết số 49-NQ/TW. Trên cơ sở kế thừa kết quả đạt được trong việc thực hiện cải cách tư pháp, Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 09/11/2022 của Ban chấp hành Trung ương “về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam trong giai đoạn mới”  đã xác định một trong những nhiệm vụ và giải pháp xây dựng và hoàn thiện nhà nước pháp quyền đó là: “Xây dựng chế định tố tụng tư pháp lấy xét xử là trung tâm, tranh tụng là đột phá; bảo đảm tố tụng tư pháp dân chủ, công bằng, văn minh, pháp quyền, hiện đại, nghiêm minh, dễ tiếp cận, bảo đảm và bảo vệ quyền con người, quyền công dân”.

Trong bối cảnh đó, quyền của luật sư trong việc thu thập chứng cứ nói chung và trong tố tụng hình sự nói riêng là một trong những vấn đề then chốt, không chỉ nhằm thực hiện quyền bào chữa, nâng cao chất lượng tranh tụng mà còn góp phần bảo đảm xét xử công bằng, khách quan, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật.

I. Cơ sở pháp lý về quyền thu thập chứng cứ của luật sư

Bộ luật Tố tụng hình sự năm 2015 đã đánh dấu bước tiến đáng kể trong việc ghi nhận quyền thu thập chứng cứ của luật sư so với BLTTHS 2003. Cụ thể tại khoản 1 Điều 73, khoản 1 Điều 84 và Điều 88 Bộ luật này quy định luật sư được quyền thu thập, yêu cầu cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp và nộp chứng cứ, tài liệu, đồ vật. Các hoạt động của Luật sư nhằm thu thập tài liệu, chứng cứ gồm:

- Gặp người mà mình bào chữa, bị hại, người làm chứng và những người khác biết về vụ án để hỏi, nghe họ trình bày về những vấn đề liên quan đến vụ án.

-  Đề nghị cơ quan, tổ chức, cá nhân cung cấp tài liệu, đồ vật, dữ liệu điện tử liên quan đến việc bào chữa.

Ngoài ra, Luật sư cũng có quyền Đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng thu thập các chứng cứ, tài liệu, đồ vật liên quan đến việc bào chữa trong trường hợp không thể tự thu thập được.

Quy định này cho thấy các biện pháp thu thập chứng cứ của Luật sư đã được mở rộng hơn so với BLTTHS 2003, phù hợp với yêu cầu cải cách, đưa luật sư thành chủ thể thực sự trong quá trình tố tụng – tham gia từ giai đoạn điều tra, có quyền độc lập trong hoạt động thu thập tài liệu, chứng cứ. Đồng thời cũng phần nào khẳng định vị thế và vai trò của Luật sư trong tố tụng hình sự, tạo cơ sở pháp lý cho Luật sư trong việc thu thập chứng cứ cũng như đòi hỏi cơ quan tiến hành tố tụng phải thận trọng, khách quan hơn trong việc đánh giá và sử dụng chứng cứ do Luật sư thu thập và cung cấp.

Cũng giống như các chứng cứ do các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng thu thập, để bảo đảm lời khai, lời trình bày, dữ liệu điện tử và các tài liệu đồ vật khác do Luật sư thu thập dùng làm chứng cứ để chứng minh trong vụ án hình sự phải bảo đảm các thuộc tính gồm: Tính khách quan, tính liên quan và tính hợp pháp. Tuy nhiên, thực tiễn thu thập chứng cứ của Luật sư còn nhiều hạn chế và khó khăn, vướng mắc như sau:

II. Thực trạng và những khó khăn trong hoạt động thu thập chứng cứ của Luật sư

            Mặc dù BLTTHS 2015 đã có những quy định tiến bộ hơn về mặt lập pháp trong việc bảo đảm quyền của Luật sư trong hoạt động thu thập chứng cứ, tạo thế cân bằng giữa chức năng buộc tội và chứng năng gỡ tội trong hoạt động tố tụng hình sự, tuy nhiên cơ chế để Luật sư thu thập chứng cơ và cơ hội tiếp cận chứng cứ của Luật sư còn hạn chế do hiệu lực, hiệu quả của các biện pháp phụ thuộc nhiều vào sự hợp tác của các cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan. Trong khi các cơ quan tiến hành tố tụng có quyền áp dụng các biện pháp tố tụng khác nhau để thu thập chứng cứ cũng như có những biện pháp cưỡng chế, chế tài xử lý trong trường hợp các cơ quan, tổ chức, cá nhân không hợp tác trong hoạt động cung cấp chứng cứ thì Luật sư lại thiếu cơ chế đảm bảo cho việc thực hiện quyền này.

Trên thực tế, đa phần các vụ án hình sự, Luật sư hầu như không hoặc thực hiện rất ít quyền thu thập tài liệu, chứng cứ của mình. Thực trạng này xuất phát từ những nguyên nhân sau:

1. Chưa có quy định hướng dẫn thủ tục thu thập tài liệu, chứng cứ cũng như đánh giá tính hợp pháp của các chứng cứ, tài liệu Luật sư cung cấp

Mặc dù Bộ công an có văn bản quy định về trách nhiệm của cơ quan điều tra trong việc bảo đảm thưc hiện quyền thu thập, đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật của Luật sư (Thông tư 46/2019/TT-BCA ngày 02/12/20219 của Bộ công an), tuy nhiên, hiện nay chưa có một quy định, hướng dẫn nào quy định rõ ràng về quy trình tiếp cận, thu thập chứng cứ của Luật sư. Dẫn đến hậu quả là có thể chứng cứ luật sư cung cấp bị các cơ quan tiến hành tố tụng bác bỏ, từ chối sử dụng do không đảm bảo tính pháp lý.

Điều 86 BLTTHS 2015 quy định: “Chứng cứ là những gì có thật, được thu thập theo trình tự, thủ tục do Bộ luật này quy định, được dùng làm căn cứ để xác định có hay không có hành vi phạm tội, người thực hiện hành vi phạm tội và những tình tiết khác có ý nghĩa trong việc giải quyết vụ án.”. Trong khi hoạt động thu thập chứng cứ của cơ quan tiến hành tố tụng đều được quy định theo trình tự, thủ tục thì hoạt động thu thập chứng cứ của Luật sư lại không được quy định cụ thể. Đặc biệt là hoạt động “đề nghị cơ quan, tổ chức, cung cấp tài liệu, đồ vật, dữ liệu điện tử liên quan đến việc bào chữa”.

Một thực trạng thường xảy ra là Luật sư khó tiếp cận các nguồn chứng cứ quan trọng như dữ liệu điện tử, dữ liệu ngân hàng, bệnh án, camera… do các cơ quan, tổ chức, cá nhân đang lưu giữ, khi được Luật sư yêu cầu cung cấp thì thường bị các chủ thể này từ chối vì liên quan đến yếu tố bảo mật dữ liệu, thông tin cá nhân, do tâm lý ngại va chạm, ngại liên quan đến vấn đề pháp lý của người dân…

2. Quy định hiện hành thiếu cơ chế pháp lý mang tính chất cưỡng chế trong việc cung cấp tài liệu, chứng cứ phục vụ bào chữa của Luật sư.

Luật sư có quyền yêu cầu cung cấp tài liệu nhưng không có quy định cơ quan, tổ chức, cá nhân có nghĩa vụ thực hiện, cũng như không có chế tài xử lý trong trường hợp không cung cấp tài liệu, chứng cứ theo yêu cầu của Luật sư,. Luật sư không có quyền cưỡng chế, không có quyền áp dụng bất kỳ biện pháp chế tài nào đối với người không cung cấp tài liệu, chứng cứ, nên việc yêu cầu, đề nghị cung cấp tài liệu, chứng cứ chủ yếu chỉ có thể thực hiện trên cơ sở hợp tác từ chủ thể lưu giữ, dẫn đến thực trạng quyền thu thập chứng cứ của Luật sư có thể bị vô hiệu hóa.

3. Còn tồn tại thực trạng thiếu sự công nhận khách quan các tài liệu, chứng cứ luật sư cung cấp từ cơ quan, người tiến hành tố tụng

Việc Luật sư chủ động liên hệ yêu cầu được cung cấp tài liệu, đồ vật còn khá mới mẻ trong tư duy pháp lý hiện nay, khi mà vị thế, vai trò của Luật sư chỉ mới thật sự được công nhận trong những năm gần đây…

Quyền thu thập tài liệu, chứng cứ của Luật sư chỉ nhằm mục đích củng cố cho luận cứ bảo vệ thân chủ, không nhằm mục đích chứng minh tội phạm. Vì hoạt động chứng minh tội phạm, người phạm tội là trách nhiệm của cơ quan, người tiến hành tố tụng. Do đó, dẫn đến thực trạng một số nơi xem nhẹ hoặc bỏ qua chứng cứ do luật sư cung cấp, làm giảm vai trò tranh tụng của luật sư trong quá trình giải quyết vụ án.

4. Nhiều Luật sư thiếu kỹ năng thu thập chứng cứ, thiếu các phương tiện để bảo quản, chuyển giao vật chứng, thiếu sự tin tưởng các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc giao nộp chứng cứ

Thực tiễn, nhiều lời khai, lời trình bày, dữ liệu điện tử, tài liệu, đồ vật mà Luật sư thu thập được nhưng khi giao cho cơ quan có thẩm quyền thì không thể sử dụng làm chứng cứ chứng minh trong vụ án do không đảm bảo tính khách quan, tính liên quan, tính hợp pháp.

Ví dụ: Các lời khai, lời trình bày của Luật sư cung cấp thường mắc phải một số lỗi dẫn đến không đảm bảo tính khách quan, tính hợp pháp như: Quá trình thu thập lời khai, nhiều Luật sư quá chú trọng đến các nội dung chủ yếu phục vụ nhiệm vụ bào chữa có lợi cho thân chủ, tránh hỏi câu bất lời nên thường không đặt ra các câu hỏi có các nội dung kiểm tra tính chính xác của các thông tin mà đương sự cung cấp, không thể hiện rõ vì sao họ biết thông tin đó, không có câu hỏi về mối quan hệ giữa người cung cấp với những người tham gia tố tụng trong vụ án. Đay là một trong những căn cứ đánh giá tính khách quan của lời khai. Bên cạnh đó, nhiều lời khai, lời trình bày không đảm bảo tính pháp lý khi thiếu người đại diện theo pháp luật trong quá trình lấy lời khai người dưới 18 tuổi, người có nhược điểm về thể chất và tâm thần, các câu hỏi trong lời khai mang tính chất định hướng…

Thực tiễn, trong giai đoạn điều tra, Luật sư đã thu thập được tài liệu, đồ vật liên quan đến vụ án nhưng vì nhiều lý do, mục đích khác nhau, không tiến hành giao nộp cho cơ quan có thẩm quyền mà thường đợi đến giai đoạn xét xử mới cung cấp, bổ sung dẫn đến nhiều tài liệu, đồ vật không được xác định là chứng cứ của vụ án với lý do không được thu thập theo quy định của pháp luật.

Kỹ năng đánh giá, thu thập chứng cứ và bảo quản vật chứng là một trong những kỹ năng quan trọng, giúp xác định chính xác các loại tài liệu, đồ vật cần thu thập cũng như duy trì tình trạng nguyên vẹn của vật chứng, bảo đảm giá trị chứng minh của chứng cứ.

Các nguồn chứng cứ thường tồn tại ở nhiều dạng khác nhau, phụ thuộc vào nhiều môi trường xung quanh, đặc biệt là các loại vật chứng mang dấu vết của tội phạm. Điều này đòi hỏi người thu thập phải có kỹ năng, quy trình thu thập, bảo quản nghiêm ngặt để tránh các tác động từ môi trường bên ngoài làm biến dạng thuộc tính vốn có của vật chứng cũng như phải kịp thời giao nộp tài liệu chứng cứ đã thu thập để đảm bảo tính hợp pháp của chứng cứ. Để đảm bảo được tính nguyên vẹn của chứng cứ, Luật sư không những cần phải có kỹ năng thu thập mà còn phải có phương tiện bảo quản, niêm phong tài liệu, đồ vật là chứng cứ theo đúng quy định của pháp luật và kịp thời bàn giao cho cơ quan tiến hành tố tụng để bảo đảm hiệu quả trong quá trình thu thập vật chứng.

III. Kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả thực hiện quyền thu thập chứng cứ của Luật sư, đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp

1. Cơ quan có thẩm quyền cần ban hành văn bản hướng dẫn về trình tự, thủ tục người bào chữa thu thập, bảo quản chứng cứ từ các nguồn chứng cứ để bảo đảm tính hợp pháp, tính khách quan của chứng cứ.

Bổ sung các quy định hướng dẫn căn cứ đánh giá việc thu thập tài liệu, đồ vật của Luật sư trong những trường hợp nào được chấp nhận trong vụ án.

Bổ sung quy định về thời hạn Luật sư bàn giao các tài liệu, chứng cứ cho các cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng để đưa vào hồ sơ vụ án. Nếu các trường hợp không thực hiện đúng thời hạn bàn giao thì có thể không được sử dụng làm chứng cứ chứng minh trong vụ án.

Bổ sung các quy định về về trách nhiệm thông báo, phối hợp với cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng để xem xét tính khách quan, tính hợp pháp của các tài liệu, đồ vật do Luật sư thu thập.

2. Bổ sung quy định ràng buộc nghĩa vụ cung cấp tài liệu của cá nhân, cơ quan, tổ chức. Trong đó quy định rõ chế tài nếu cơ quan, tổ chức, cá nhân từ chối cung cấp chứng cứ không có lý do hợp pháp.
3. Tăng cường đào tạo kỹ năng nghiệp vụ cho luật sư

Tăng cường tập huấn, nâng cao trình độ chuyên môn, kỹ năng nghề nghiệp để giúp Luật sư nắm vững các quy định của pháp luật tố tụng hình sự trong việc thu thập, bảo quản chứng cứ, đặc biệt là trong thu thập chứng cứ điện tử, dữ liệu số và bảo mật thông tin. Trong quá trình thu thập chứng cứ, Luật sư cần có quan điểm khách quan, toàn diện, đầy đủ, tránh tư duy tiêu cực, lợi dụng kẽ hở của pháp luật để xây dựng các chứng cứ theo hướng có lợi cho thân chủ nhưng không đảm bảo quy định của pháp luật.

          Quyền thu thập chứng cứ là công cụ thiết yếu để luật sư thực hiện chức năng bào chữa và bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự. Để quy định của BLTTHS 2015 về quyền thu thập chứng cứ của Luật sư thực sự mang lại hiệu quả tố tụng, đi vào thực tiễn thì cần có các quy định, hướng dẫn rõ ràng, cụ thể về trình tự, thủ tục thu thập chứng cứ, giao nộp chứng cứ, cơ chế bảo quản chứng cứ thu thập của Luật sư; Trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trong việc thực hiện quyền yêu cầu cung cấp tài liệu, đồ vật của Luật sự, chế tài pháp lý đối với các cơ quan, tổ chức, cá nhân không cung cấp chứng cứ theo yêu cầu của Luật sư, các trường hợp được từ chối cung cấp; Quy định về căn cứ, tiêu chuẩn kiểm tra, đánh giá tính hợp pháp, tính khách quan đối với các chứng cứ do Luật sư cung cấp. Hoàn thiện các quy định này là bước đi không thể thiếu trong tiến trình cải cách tư pháp và xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam.

. Trường  hợp cần tư vấn chuyên sâu và hướng dẫn cụ thể, quý khách hàng có thể liên hệ với chúng tôi theo địa chỉ:

Công ty Luật TNHH Bright Legal - Khách hàng là trọng tâm

Trụ sở chính:

Địa chỉ: Lô 128 Sunrise K, The Manor Central Park, đường Nguyễn Xiển, phường Đại Kim, quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội.

Điện thoại: 0866.625.968 - 0866375617

Hotline: 0913899635 - 0906219525

Email: [email protected]

Chi nhánh Kiên Giang

Địa chỉ: Số 254 Nguyễn Trung Trực, phường Dương Đông, Tp. Phú Quốc, tỉnh Kiên Giang

Điện thoại: 0775.921.888

Email: [email protected]

Chi nhánh Hà Tĩnh

Địa chỉ: Số 03 Lý Nhật Quang, thị trấn Thạnh Hà, huyện Thạch Hà, Hà Tĩnh

Điện thoại: 0906219525 - 0963331555