MỐI QUAN HỆ GIỮA LUẬT SƯ BÀO CHỮA VỚI VIỆN KIỂM SÁT TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ

Trong tố tụng hình sự, xét xử sơ thẩm là giai đoạn có ý nghĩa quyết định đến việc xác định sự thật khách quan của vụ án, bảo đảm quyền con người và pháp chế xã hội chủ nghĩa. Trong quá trình này, mối quan hệ giữa Luật sư bào chữa và Viện kiểm sát đóng vai trò quan trọng nhằm bảo đảm xét xử công bằng, đúng pháp luật. Hoạt động thể hiện rõ nét nhất mối quan hệ giữa Luật sư bào chữa và Viện kiểm sát trong tố tụng hình sự nói chung và giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự chính là “Tranh tụng”.

Nghị quyết số 08-NQ/TW ngày 02/01/2002 của Bộ Chính trị được coi là sự mở đầu cho công cuộc cải cách tư pháp ở nước ta. Nghị quyết này đề cập đến nhiều nội dung khác nhau của công tác tư pháp từ điều tra, truy tố, xét xử cho đến việc đào tạo cán bộ tư pháp, nhưng chủ trương “Nâng cao chất lượng công tố của Kiểm sát viên tại phiên tòa, bảo đảm tranh tụng dân chủ với Luật sư, người bào chữa và những người tham gia tố tụng khác...” được coi là trọng tâm trong công cuộc cải cách tư pháp. Có thể nói tranh tụng là một mắt xích quan trọng trong công cuộc cải cách tư pháp tư pháp ở nước ta hiện nay. Tiếp đó, Nghị quyết 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 của Bộ Chính trị “Về chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020” nhấn mạnh việc “Nâng cao chất lượng tranh tụng tại tất cả các phiên tòa xét xử, coi đây là khâu đột phá của hoạt động tư pháp”. Trong nội dung cải cách tư pháp, tranh tụng đang là một trong những vấn đề thường xuyên được đề cập đến và cũng còn nhiều ý kiến khác nhau. Các văn bản trên có thể coi là đặt nền móng cho mối quan hệ giữa Luật sư bào chữa và Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự.

CƠ SỞ PHÁP LÝ VỀ VỊ TRÍ, VAI TRÒ CỦA LUẬT SƯ VÀ VIỆN KIỂM SÁT TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM

Viện kiểm sát nhân dân là cơ quan thực hiện chức năng thực hành quyền công tố và kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong tố tụng hình sự. Với chức năng công tố tại phiên tòa sơ thẩm, kiểm sát viên giữ vai trò đại diện cho quyền lợi của nhà nước đưa ra các quan điểm, các lập luận, các chứng cứ để buộc tội bị cáo theo quy định tại Điều 262 Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2015.

Luật sư bào chữa là người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của bị cáo sẽ sử dụng mọi lập luận, phương pháp mà pháp luật cho phép để phản bác lại quan điểm buộc tội nhằm gỡ tội cho bị cáo. Theo Điều 72 BLTTHS 2015, luật sư có quyền tham gia xét hỏi, tranh luận và đưa ra chứng cứ nhằm gỡ tội cho bị cáo.

Vị trí,Vại trò của Viện kiểm sát và Luật sư bào chữa hoàn toàn bình đẳng nhau, pháp luật quy định cho hai bên những quyền tương ứng với chức năng để có thể điều tra độc lập và thu thập chứng cứ phục vụ cho công việc của mình. Hai bên sẽ trực tiếp, liên tục đối đáp công khai tại phiên tòa để làm rõ sự thật khách quan của vụ án.

NỘI DUNG MỐI QUAN HỆ PHÁP LÝ GIỮA LUẬT SƯ BÀO CHỮA VÀ VIỆN KIỂM SÁT TRONG XÉT XỬ SƠ THẨM
Quan hệ đối trọng nhưng bình đẳng trong tranh tụng

Luật sư và Kiểm sát viên là hai bên đối kháng trong hoạt động tranh tụng, nhưng không phải là mối quan hệ đối đầu, mà là sự đối trọng trong khuôn khổ pháp luật, nhằm làm rõ sự thật khách quan, bảo đảm xét xử công bằng, đúng người, đúng tội, đúng pháp luật. Viện kiểm sát thực hiện chức năng buộc tội, trong khi luật sư thực hiện chức năng gỡ tội. Tuy nhiên, sự đối trọng này phải dựa trên nguyên tắc bình đẳng trước pháp luật và tuân thủ các nguyên tắc chi phối toàn bộ hoạt động tranh tụng là quy tắc tố tụng, quy tắc chứng cứ và quy tắc ứng xử của Luật sư. Trong đó, quy tắc chứng cứ là quy tắc nhằm đảo bảo sự công bằng trong tranh tụng, là cơ sở để các bên đưa ra những lý lẽ, lập luận để bảo vệ quan điểm của mình.

Quan hệ hợp tác trong khuôn khổ pháp luật để làm rõ sự thật khách quan của vụ án

Mặc dù mang tính đối trọng, nhưng mối quan hệ này không đối đầu, mà cần có sự phối hợp tôn trọng vai trò của nhau, tuân thủ các quy tắc ứng xử nghề nghiệp, ứng xử văn hóa tố tụng, nhằm đạt đến mục tiêu chung tìm ra sự thật khách quan của vụ án.

Luật sư bào chữa tham gia tố tụng không chỉ góp phần làm sáng tỏ nội dung vụ án, mà còn hỗ trợ kiểm sát viên trong quá trình giải quyết vụ án thông qua việc trao đổi nghiệp vụ, cung cấp, giao nộp các tài liệu, đồ vật, chứng cứ liên quan do luật sư thu thập được cũng như giúp Kiểm sát viên có thêm góc nhìn khác nhau về vụ án để từ đó có những hoạt động thu thập chứng cứ đầy đủ, toàn diện hơn, có sự chuẩn bị tốt hơn cho chức năng công tố. Các vụ án có luật sư tham gia giúp kiểm sát viên nâng cao hơn năng lực nghiệp vụ, trình độ pháp luật qua việc đầu tư nghiên cứu hồ sơ kỹ hơn, quan tâm hơn đến việc thực hiện các quy định về thủ tục tố tụng và thu thập chứng cứ, chuẩn bị nội dung luận tội, dự kiến các tình huống có thể xảy ra tại phiên tòa… Từ đó giúp các kiểm sát viên ngày càng vững về nghiệp vụ và rèn luyện bản lĩnh tự tin, thể hiện văn hóa ứng xử khi tranh luận tại phiên tòa. Nhiều luật sư thể hiện tinh thần, trách nhiệm cao trong quá trình tranh tụng, bào chữa và bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho thân chủ trên cơ sở tuân thủ pháp luật, góp phần làm rõ sự thật khách quan của vụ án, đúng với chiến lược cải cách tư pháp mà Bộ Chính trị đề ra, chất lượng công tác xét xử được nâng lên.

Có thể nói: sự hợp tác giữa Luật sư bào chữa và kiểm sát viên sẽ giúp đảm bảo việc xét xử được thực hiện một cách công bằng, khách quan, đúng quy định của pháp luật. Thông qua đó nâng cao chất lượng xét xử, góp phần cho việc tìm ra sự thật khách quan, đảm bảo vụ án được giải quyết một cách toàn diện.

Quan hệ chế ước nhau trong tranh tụng

Khái niệm chế ước có thể được hiểu như là sự tác động qua lại giữa các bên theo hướng khống chế lẫn nhau, kiềm chế sự vận động của nhau. Ở góc độ hoạt động tố tụng hình sự, có thể hiểu chế ước là sự tác động qua lại giữa các hành vi tố tụng có chủ ý tạo ra mục đích rõ rệt của các chủ thể nhằm kiểm soát lẫn nhau, cơ bản là nhằm tuân thủ pháp luật, tránh lạm quyền. Theo đó, Kiểm sát viên kiểm sát hoạt động tố tụng của Luật sư bào chữa. Luật sư là người có vai trò rất lớn trong việc giám sát hoạt động tố tụng, thu thập tài liệu chứng cứ của cơ quan điều tra và viện kiểm sát, đồng thời, góp phần cùng các cơ quan tiến hành tố tụng tìm ra sự thật khách quan của vụ án; khắc phục tình trạng truy tố, kết án oan sai, bỏ lọt tội phạm đem lại cho nền tư pháp Việt Nam sự công bằng, dân chủ, bảo vệ pháp chế xã hội chủ nghĩa tinh thần Nghị quyết 27-NQ/TW về tiếp tục xây dựng, hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN trong giai đoạn mới.

Sự kiểm soát lẫn nhau này giúp làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án. Luật sư có thể phát hiện ra các sai sót trong việc điều tra, thu thập bằng chứng của cơ quan điều tra và kiểm sát viên, từ đó đưa ra những phản biện hợp lý. Kiểm sát viên cũng có thể phát hiện ra những sai sót trong việc bào chữa của luật sư và đưa ra những ý kiến phản biện để đảm bảo tính chính xác và công bằng của bản án.

Quan hệ tố tụng

Tại phiên tòa xét xử sơ thẩm, pháp luật quy định cho người bào chữa có quyền đề nghị thay đổi người tiến hành tố tụng, bao gồm cả KSV; có quyền đề nghị triệu tập thêm người làm chứng và đưa ra các yêu cầu, kiến nghị khác, ví dụ như đưa ra chứng cứ để HĐXX xem xét mà không phụ thuộc vào KSV có chấp nhận hay không.

Trong phần thủ tục xét hỏi, KSV và người bào chữa đều được tham gia xét hỏi liên quan đến việc buộc tội và bào chữa đối với bị cáo và người tham gia tố tụng khác; đề nghị chủ tọa phiên tòa hỏi thêm những tình tiết cần làm sáng tỏ trong vụ án, trình bày nhận xét của mình về chứng cứ của vụ án được đưa ra xem xét tại phiên tòa… Ở phần tranh luận, nếu như KSV luận tội và bảo vệ quan điểm truy tố, thì người bào chữa được đưa ra lập luận, lí lẽ phản bác để bảo vệ lợi ích cho bị cáo, và KSV phải đối đáp lại lời bào chữa. Đó là những hoạt tố tụng do luật định không phụ thuộc vào ý chí của Kiểm sát viên. Cuộc tranh luận tại phiên tòa giữa một bên buộc tội và một bên bào chữa theo đúng nghĩa là bình đẳng và HĐXX không được can thiệp, không được hạn chế về mặt thời gian. Đây là lúc chức năng buộc tội và chức năng bào chữa hay nói cách khác là hoạt động tranh tụng được bộc lộ rõ nét nhất. Vì vậy, có thể thấy, mối quan hệ giữa Luật sư bào chữa và Viện kiệm sát có tính đối tụng rất cao.

Tuy nhiên, dù ở vị trí đối lập nhau trong quan hệ tranh tụng nhưng cả luật sư và kiểm sát viên đều có chung mục tiêu là bảo đảm tính đúng đắn của bản án, làm rõ sự thật khách quan, tránh oan sai, bỏ lọt tội phạm. Việc hợp tác trong khuôn khổ pháp luật là điều cần thiết để bảo vệ công lý.

III. THỰC TIỄN MỐI QUAN HỆ GIỮA LUẬT SƯ BÀO CHỮA VÀ KIỂM SÁT VIÊN TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ

Tình trạng hình thức hóa tranh tụng

Một số phiên tòa sơ thẩm vẫn tồn tại hiện tượng tranh tụng mang tính hình thức. Trong đó, một số KSV khi tranh luận với luật sư chữa chưa có sức thuyết phục, còn né tránh, ngại tranh luận. Một số KSV khi tranh luận không đối đáp hết ý kiến của luật sư không có sức thuyết phục. Phong cách, thái độ của một số KSV khi tranh luận còn tỏ ra thiếu bình tĩnh, dẫn đến hạn chế việc tranh luận.

Một số luật sư khi bào chữa còn mang tính áp đặt thiếu căn cứ, vướng lỗi tư duy “nguỵ biện” như tư duy không đầy đủ, phiến diện; đánh tráo khái niệm, đánh tráo đối tượng chứng minh v.v…dẫn đến luận chứng để chứng minh khi bào chữa không có tính thuyết phục.

Ngoài ra, việc tranh tụng trên thực tế hiện nay giữa Luật sư bào chữa và Kiểm sát viên đa phần chỉ dựa trên hồ sơ vụ án đã được cơ quan điều tra, Viện kiểm sát thu thập trong quá trình điều tra, truy tố. Rất ít trường hợp Luật sư tự thu thập, cung cấp tài liệu chứng cứ để phục vụ cho hoạt động bào chữa của mình. Do đó, chất lượng tranh tụng thực tế không chỉ Viện kiểm sát mà ngay cả đội ngũ Luật sư, khi chuẩn bị tài liệu tham gia phiên tòa thường chỉ căn cứ vào hồ sơ.

Thực tế có nhiều luật sư giỏi về chuyên môn, phẩm chất đạo đức tốt, tuy nhiên hiện nay đội ngũ luật sự vẫn còn thiếu về số lượng, hạn chế về chất lượng. Luật sư tham gia bào chữa nặng về khai thác các tình tiết gỡ tội, giảm nhẹ nên ít quan tâm tới việc làm rõ các tình tiết của vụ án một cách đầy đủ, toàn diện. Mặt khác chi phí cho luật sư bào chữa cao, trong khi không phải bị cáo nào cũng có điều kiện thuê luật sư bào chữa. Luật sư trợ giúp pháp lý nhiều trường hợp bào chữa mang tích hình thức nên chất lượng tham gia tranh tụng thấp.

Thái độ chưa tôn trọng lẫn nhau giữa các bên

Trong một số trường hợp còn xảy ra tình trạng Luật sư bào chữa và Kiểm sát viên có thái độ thiếu tôn trọng gây ảnh hưởng đến không khí phiên tòa, làm giảm tính dân chủ và khách quan trong quá trình xét xử.

KIẾN NGHỊ, ĐỀ XUẤT HOÀN THIỆN

Cần tiếp tục cụ thể hóa, hoàn thiện các nguyên tắc cũng như giám sát chặt chẽ việc thực hiện nguyên tắc tranh tụng tại tòa. Hội đồng xét xử cần đóng vai trò trung lập, tạo điều kiện cho các bên thể hiện đầy đủ quan điểm của mình.

Cần có cơ chế quy định quyền tiếp cận hồ sơ vụ án ngay từ giai đoạn xác minh tin báo để tạo điều kiện cho Luật sư thực hiện quyền bào chữa cũng như các hoạt động thu thập tài liệu chứng cứ phục vụ cho việc bào chữa.

Nâng cao đạo đức nghề nghiệp và năng lực chuyên môn của đội ngũ kiểm sát viên và luật sư bào chữa, đặc biệt là về kỹ năng tranh tụng, đạo đức nghề nghiệp và văn hóa ứng xử của Kiểm sát viên, Luật sư tại phiên tòa. Đây là yếu tố quan trọng để xây dựng văn hóa tố tụng văn minh, chuyên nghiệp.

Có thể tổ chức các diễn đàn pháp lý, hội nghị liên ngành để tăng cường hiểu biết, phối hợp và chia sẻ kinh nghiệm giữa Viện kiểm sát và Đoàn luật sư, từ đó nâng cao hiệu quả tranh tụng.

KẾT LUẬN

Mối quan hệ giữa Luật sư bào chữa và Viện kiểm sát trong giai đoạn xét xử sơ thẩm là mối quan hệ “vừa đối trọng, vừa hợp tác”, là biểu hiện sinh động của nguyên tắc tranh tụng trong tố tụng hình sự. Việc xây dựng mối quan hệ này một cách bình đẳng, văn minh, tôn trọng pháp luật không chỉ góp phần bảo vệ quyền con người mà còn nâng cao chất lượng xét xử, bảo đảm việc giải quyết vụ án được khách quan, toàn diện, đúng quy định của pháp luật.

Chúng ta có thể kỳ vọng vào một nền tư pháp tiến bộ, nơi mà luật sư và kiểm sát viên không chỉ “đối đầu” trong phiên tòa mà còn cùng nhau làm rõ sự thật khách quan của vụ án để bảo vệ công lý!

Bạn vừa đọc bài viết MỐI QUAN HỆ GIỮA LUẬT SƯ BÀO CHỮA VỚI VIỆN KIỂM SÁT TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ thuộc trang Tin tức chuyên ngành trên website: brl.vn. Hẹn gặp bạn ở những bài viết sau.

Vân Anh